تربيت بدني در دين اسلام

اسلام ديني است که در سده هفتم ميلادي بر پايه عدالت اجتماعي، دموکراسي و معنويت، حقيقت، درستي و ايمان به خداي يکتا پايه‌ريزي شده. اين مذهب مقتدر و شايسته که به وسيله‌ي حضرت محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) بزرگ‌ترين و آخرين پيامبر خدا در شبه جزيره عربستان پا به عرصه وجود گذاشته و با نور تجلي بخش خود سراسر گيتي را منور نمود، مردم جهان را از بت‌پرستي نجات داد و به برادري، اخوت و مودت فراخواند. آن حضرت مردي پاک سرشت، فداکار و امين و راستگو و شجاع و دوست داشتني و نيز ورزشکار بود. طرفداران و پيروان او مخصوصاً دانشمندان جهان اسلام با الهام گرفتن از دانش و فضيلت حضرت محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) به کودکان و نوجوانان و مردمان خود علم و دانش مي‌آموختند و فلاسفه سراسر جهان ضمن فراگيري فلسفه الهي او نه تنها بيشتر و بهتر به آن حضرت نزديک مي‌شدند بلکه دانش‌هاي او را در فلسفه خود به کار مي‌برند. آنچه مسلم است دين اسلام براي کليه‌ي مذاهب احترام خاصي قائل است و کليه‌ي پيامبران را مورد تأييد قرار داده و حتي در کتاب آسماني يعني قرآن کريم از آنها به خوبي و نيکي و جوانمردي نام برده است.

تربيت بدني و ورزش در اسلام

حضرت رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) پيوسته در مورد بهداشت و حفظ سلامت و تندرستي و تقويت روح و جسم از طريق تفريحات سالم و فعاليت‌هاي مختلف ورزشي تأکيد فراوان داشت و علاوه بر اينکه خود علاقه‌ي زيادي به ورزش نشان مي‌داد امامان را هم به ورزش و حفظ نيروي سلامت و تندرستي تشويق مي‌نمود که از آن جمله مي‌توان به حضرت مولاي متقيان علي (عليه السلام)، فرزندان و اعقاب وي اشاره کرد. حضرت اميرمؤمنان اغلب فن کشتي را به امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) مي‌آموخت. (1) چنانکه در کتاب فتوت‌نامه سلطاني تأليف مولانا حسن واعظ کاشفي آمده حضرت رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نيز به کشتي گرفتن علاقه مند بود و از طرفي حضرت سيدالشهدا مانند پدرش در کشتي مهارت خاصي داشت. کشتي گرفتن را در اسلام جز صفات بارز و اخلاق نيکو مي‌دانستند و آن را علم هم مي‌شمردند. ورزش‌هايي که در اسلام وجود داشت (2) عبارت‌اند از: کشتي، تيراندازي با کمان، راهپيمايي، شنا، اسب‌سواري، چوگان بازي، شمشيربازي، پرش با نيزه، پرتاب نيزه، پرتاب زوبين، شکار جانوران و پرندگان و ماهيگيري. اکثر برنامه‌هاي ورزشي با اصول صحيحي تنظيم و پي ريزي شده و به طور کلي تربيت بدني و ورزش در اسلام بر آزادي و دموکراسي و نيز سلامت و تندرستي روح و جسم تأکيد دارد. از اين رو که حضرت علي (عليه السلام) در جامعه‌ي ما نمونه‌ي جوانمردي و شجاعت و پرچمدار تعليم و تربيت و تربيت بدني شناخته شده است. دکتر حسين بنايي بنيان‌گذار پيش‌آهنگي ايران و باني اولين رشته‌ي علمي تربيت بدني دانشگاهي در سال 1343 در مجله پيش‌آهنگي ايران مي‌نويسد که علي (عليه السلام) نه تنها امام اول ما پيشواي بزرگ و عالي‌قدر اسلام و مايه تداوم و دوام دين بوده است، بلکه از نظر دوستي و راستي، انسانيت و صفا صميميت و وفا، شجاعت و رسميت و بشردوستي و دانش و منش فراوان، آشنايي کامل به اوضاع زمان و احاطه‌ي کامل به رسم رهبري و راهنمايي بشر و ايمان واقعي به خدا يکي از بزرگ‌ترين پيشوايان و سرآمد مربيان جهان است، که گفتار و گردارش و در هر زمان و مکان بهترين دستور زندگي مادي و معنوي و مفيدترين سرمشق اخلاقي و روح ورزشکاران از ره لحاظ براي کليه مردم جهان مي‌باشد. (3) مرحوم دکتر پاک‌نژاد در کتاب خود به نام اولين دانشگاه و آخرين پيامبر (4) در مورد فرهنگ تربيت بدني اسلامي مي‌نويسد در اسلام نه دنيا از آخرت جداست نه جسم از جان. دنيا مقدمه و مرزعه‌ي آخرت است و جسم ظرف و مرکب جان. دنيا خراب است و جسم ناتوان جان توانا ندارد. در قرآن مجيد گفته شده است: وَمَن كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا- آيه 74، الاسراء (هر کس در اين دنيا کوردل باشد در آن سرا نيز کوردل است و هر کس در اينجا قوي بود براي عبادت و بندگي نيرو دارد) و خلاصه فرهنگ تربيت بدني اسلامي اين است که نه تنها جان روشن مي‌خواهد بلکه جسمي روشن را نيز طالب است. حضرت رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند: ان الله يحب عبدالقوي. (5) در جاي ديگري از کتاب دکتر پاک‌نژاد ذکر شده که اسلام به ورزش توجه خاص دارد و اگر نظافت را از ايمان مي‌داند پياده‌روي را در رديف غذا خوردن به حساب آورده و همان‌طور که خوردن را براي زنده ماندن ضروري مي‌داند، فرهنگ تربيت بدني را نيز لازمه‌ي زندگي دانسته است. دکتر پاک‌نژاد در کتابش آورده: حضرت علي (عليه السلام) از خداوند تقاضا نمود که قواي جسماني‌اش به حد کمال برسد براي اينکه بتواند خدمتگزار بهتري باشد. همچنين در قرآن کريم آمده است که جسم سالم و قواي ذهني سالم ملازم يکديگرند، همان‌طور که شي و سايه‌ي آن به دنبال يکديگر و جدايي ناپذيرند. نظر عاليه پيشوايان اسلامي بر اين است که هدف آفرينش تهيه‌ي فضائل اخلاقي به وسيله يک تن ورزيده حاصل مي‌شود. (6)

دانشمندان بزرگ اسلامي و تعليم و تربيت و تربيت بدني

از ميان حکما و دانشمندان اسلامي که درباره‌ي تعليم و تربيت بدني مطالب و کتبي را نوشته‌اند مي‌توان به ابن سينا، خواجه نصيرالدين طوسي، عنصر المعالي کيکاووس و ابوالقاسم فردوسي اشاره کرد.
عنصرالمعالي در کتاب قابوس نامه خود آورده که قرآن کريم بر اخلاق و ادب و دانش، هنر و پيشه، به کاربردن سلاح، سواري و شنا تأکيد کرده است. براي تربيت بدني و آموزش آن به وسيله‌ي معلمان اهميت خاصي قائل بوده و به آن توجه داشت. (7)

فردوسي

حکيم ابوالقاسم فردوسي داستان‌هاي زيادي در مورد شجاعت و جوانمردي در ورزش و افتخارات ايران سروده است. اشعار و سروده‌هاي او وجد و نشاط و روح سلحشوري، مردمي و مردانگي را در جوانان و مردان رواج مي‌دهد.
حکيم ابوالقاسم فردوسي علاقه‌ي فراواني به ورزش داشته و براي تقويت قواي روح و جسمي و تندرستي و فعاليت‌هاي آن اهميت خاصي قائل بوده است. او در کتاب پرارزش خود از آوردن نمونه‌هايي از ايمان به خدا، از روحيه‌ي جوانمردي و دلاوري و صفات نيکو در راه پيشرفت امور اخلاقي و تعليم و تربيت بدني جوانان و تشويق و ترغيب آنها به ورزش فروگذار نمي‌کند.
امروزه در کليه‌ي ميادين ورزش و مدارس و دانشکده‌هاي تربيت بدني و دانشگاه‌ها اشعار زيبا و داستان‌هاي شورانگيز و هيجان‌آور زبان‌هاست.
اين حکيم دانشمند و عالي مقام به دليل اهميت ورزش از نظر سلامت و هماهنگي قواي ذهني و جسمي اشعاري بسيار شورانگيز و نشاط‌آور سروده و براي هميشه نام نيک خود را در تاريخ تربيت بدني و ورزش و در نهاد يکايک ايرانيان ميهن دوست به جاي گذشته است.
در واقع اين بيت حکيم ابوالقاسم فردوسي که مي‌فرمايد:

ز نيرو بود مرد را راستي *** زسستي کژي آيد و کاستي (8)

به شعار ايرانيان در ورزش تبديل شده است.

ابن سينا

ابن سينا از نوابغ جهان و از انديشمندان پرارزش و نامي دنيا و يکي از افتخارات ميراث بزرگ دوره اسلام است. شماره‌ي تأليفات او طبق نوشته‌ي دکتر صفا (9) به 238 جلد بالغ مي‌شود که از ميان مهم‌ترين آنها مي‌توان به قانون در علم پزشکي و شفا در حکمت اشاره کرد.
ابن سينا به دليل اهميت تعليم و تربيت ورزش و تربيت بدني که يکي از شاخه‌هاي بسيار مهم آن به شمار مي‌آيد مطالب باارزشي را در کتاب قانون آورده است. او سلامت تن و روان را مديون ورزش دانسته و يکي از راه‌هاي رشد و نمو کودک را حرکات ورزشي معرفي کرده است. او درباره همين موضوع مي‌نويسد:
ترقيات و تکامل اخلاق، در تقويت جسم و بدن دخالت کامل دارد، تمام اوقات طفل ر ا نبايد به خواندن و نوشتن مصروف داشت، زيرا طفل رو به ناتواني و بيهودگي گذاشته و نيروي مادي و معنوي او از حد اعتدال بيرون خواهد رفت... (و از چهارده سالگي به بالا) راه پرورش و بهداشت، و ورزش آنها (کودکان) مانند اشخاص بالغ و جوان است. بهترين چيزي که مزاج را معتدل تربيب مي‌کند همانا ورزش است. (10)
و از طرفي ديگر ابن سينا حرکات و فنون ورزشي مطلوب را به خوبي تشريح نموده و آنها را زمينه‌ي يک نوع برنامه‌ي قهرماني در ورزش مي‌داند. بدين منظور کليه‌ي حرکات ورزشي بايد به طريق حرکات نرمشي به آرامي و به طور طبيعي اجرا شود و بدن و روان را براي فعاليت‌هاي روزانه مهيا سازند. از اين رو او تنها دانشمند باارزشي است که در آن زمان چهار فصل از کتاب ارزنده‌ي خود قانون را به ورزش و تربيت بدني و بهداشت کودکان و نوجوانان اختصاص داده است. اين فيلسوف عالي قدر مهم‌ترين حرکات و فعاليت‌ها و مهارت‌هاي ورزشي کودکان و نوجوانان را راهپيمايي، پرش، توپ بازي، طناب بازي، دو، کشتي، اسب سواري و شمشير بازي و شنا دانسته و براي آنها اهميت خاصي قائل بوده است. خلاصه اين دانشمند، هدف آموزش و پرورش را ايمان، اخلاق نيکو، تندرستي، سواد و هنر و کسب پيشه مي‌داند.

خواجه نصيرالدين طوسي

خواجه نصير الدين طوسي که يکي از دانشمندان و فضلاي شايسته و ارجمند و دانش‌پژوه و دانش‌گستر ايران است در علوم مختلف به خصوص در فلسفه و رياضي يد توانايي داشته است. مهم‌ترين کتاب او به زبان فارسي اخلاق ناصري است که در آن توجه زيادي به تعليم و تربيت و آموزش و پرورش کودکان مبذول داشته و مي‌نويسد که تربيت فرزند در عنفوان جواني بسيار مهم است و بايد به آن توجه مبذول داشت و معتقد است که اگر فرزند در ايام طفوليت تربيت شود سرانجام فردي رستگار، موفق و داراي فضايل اخلاقي و مثمر براي خود، خانواده و جامعه خواهد بود. او تربيت بدني و ورزش را يکي از ارکان مهم آموزش و پرورش دانسته، براي روح و جسم و سلامت آن ارزش قائل بوده و عقيده داشته که معلم هم بايد دانا و داراي علم و دانش و ديندار باشد و هم از مسائل اجتماعي بهره‌ي کافي برده باشد و در نتيجه متذکر مي‌شود که کودک يا دانش‌آموز بايد به معلم احترام بگذارد و تلاش کند تا در اوقات فراغت از دانش و فضل معلمش برخوردار شود.
وي همچنين در مورد پرورش کودک و سلامت و ورزش در کتاب معروف خود اخلاق ناصري (مقاله‌ي دوم، فصل چهارم) چنين بيان مي‌دارد:
به کودک علم و اخلاق و صداقت و راستي را بياموزيد و چون دوران کودکي او به پايان رسيد دوره‌ي نوجواني و جواني او آغاز مي‌شود و در اين دوران است که هوش و استعداد و پيشرفت قابل ملاحظه نموده و خود و حقايق زندگي را بهتر ادراک کرده و آماده‌ي خدمت به جامعه و هم‌نوعان خود مي‌شود و در اين دوران است که بيشتر به سلامت و تندرستي و ورزش‌هاي طبيعي آشنايي کامل پيدا مي‌کند و در سلامت و جسم خود پيوسته مي‌کوشد.

پي‌نوشت‌ها:

1. برزگر (1350)، ص20.
2. مولانا حسين واعظ کاشفي سبزواري؛ فترت نامه سلطاني.
3. حسين بنايي، مجله پيش‌آهنگي، سال هشتم تا شماره 95 و بهمن ماه 1343 ص 3 و 29.
4. پاک نژاد؛ اولين دانشگاه آخرين پيامبر؛ کتاب فروشي اسلاميه جلد چهاردهم، ص 50-51.
5. کتاب الرضايه في ايران و العالم، ص33.
6. پاک‌نژاد؛ همان کتاب؛ ص 57-60.
7. برزگر (1350)، ص149.
8. برزگر (1350).
9. صديق (1347).
10. برزگر (1350)، ص 146-149.

منبع مقاله :
نبوي، محمد؛ حق‌دوستي، احمد؛ (1394)، اصول و فلسفه‌ي تربيت بدني، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم